Пасля фіктыўных рэферэндумаў і наступнай анексіі Расіяй чатырох паўднёва-ўсходніх абласцей Украіны ў інфармацыйнай прасторы зноў загучалі ідэі пра тое, што вось цяпер РФ пачне ваяваць па-сапраўднаму. Тэзісы кшталту «бітва за Херсон стане новай Сталінградскай бітвай, пасля якой адбудзецца карэнны пералом у вайне» агучваліся як прыхільнікамі вайны ўнутры Расіі, так і прарасійскімі палітыкамі за яе межамі. Ідэя не новая: расійская прапаганда ўжо амаль дзевяць месяцаў палохае Украіну і Захад, што вось-вось канфлікт пяройдзе на нейкі новы для гэтай краіны якасны ўзровень. Пры гэтым абазначаюцца межы, перасячэнне якіх мусіць прывесці да перарастання «спецыяльнай ваеннай аперацыі» ва ўсенародную Айчынную вайну. Чырвоныя лініі перасякаюцца, а абяцаны «рэжым берсерка» ў расійскай арміі, падобна, пакуль так і не ўключыўся. А ці можа ён уключыцца ўвогуле?
Як Расія чакае Айчыннай вайны
Прыклад Херсона — адзін з самых красамоўных. Непрыхавана непраўдападобныя вынікі незаконных «рэферэндумаў» аб далучэнні да Расіі ў акупаваных Данецкай, Луганскай, Запарожскай і Херсонскай абласцей Украіны з вынікамі ў выглядзе 99, 98, 93 і 87 працэнтаў «за» самі па сабе прадэманстравалі, што РФ нават не спадзяецца на прызнанне гэтых мерапрыемстваў з боку Украіны і міжнароднай супольнасці. Ды і само выкарыстанне слова «рэферэндум» для апісання працэсу, падчас якога ўзброеныя людзі ходзяць па дамах і патрабуюць запаўняць бюлетэні на іх вачах, выглядае здзекам з дэмакратычнага прынцыпу свабоднага волевыяўлення.
Як і варта было чакаць, на міжнародную супольнасць расійскі фокус з «рэферэндумамі» не зрабіў належнага ўражання. Генеральная асамблея ААН пераважнай большасцю іх не прызнала, назваўшы праведзеныя Расіяй плебісцыты «так званымі» і запатрабаваўшы вывесці войскі РФ з усіх акупаваных тэрыторый Украіны. Са 193 чальцоў ААН падтрымалі Расію падчас галасавання толькі чатыры дзяржавы, улады якіх самі здольныя даць фору Расіі ў дэманстрацыі «ўсенароднай падтрымкі»: Беларусь, КНДР, Нікарагуа і Сірыя.
Вынікі галасавання з 87−99% падтрымкі ў акупаваных украінскіх абласцях сведчаць пра тое, што расійскія ўлады нават не спрабавалі імітаваць міжнародную легітымнасць анексіі. Хутчэй за ўсё, такія вынікі былі першапачаткова накіраваныя на ўнутрырасійскую аўдыторыю. Крэмль хацеў запоўніць падкантрольнае яму інфармацыйнае поле выразным вердыктам, які быў вельмі зручны для публікацыі прапагандысцкімі рэсурсамі.
Відавочна, што і некаторыя расіяне не вераць такім вынікам рэферэндумаў. Але для «ядзернай» аўдыторыі праўладных расійскіх СМІ нават 100-працэнтны вынік выглядаў бы прымальным. Бо ў афіцыйнай прапагандысцкай трактоўцы РФ Украіна — гэта несамастойная «краіна 404» пад кантролем нацыстаў, насельніцтва якой марыць далучыцца да «сапраўднай краіны» — Расіі.
Праведзеная ў інтарэсах прапаганды анексія, магчыма, невыпадкова супала па часе з частковай мабілізацыяй, абвешчанай 21 верасня. Ставячы ў строй сотні тысяч грамадзян, Крэмль выбудоўвае карціну свету, у якой яе войскі, што напалі на Украіну, робяцца «вызваленчай арміяй», якая выконвае волю насельніцтва «вызваляных земляў».
Пры гэтым расійскія прапагандысты і афіцыйныя асобы ўжо адмовіліся ад ідэі, згодна з якой расійскае войска «вызваляе» ад нацыстаў саму Украіну і ўкраінцаў. Занадта моцна яна разыходзіцца з аб’ектыўнай рэакцыяй — украінцы сваімі дзеяннямі, падобна, ясна далі зразумець, што «вызваляцца» не хочуць. Анексія чатырох абласцей паставіла крыж на гэтай канцэпцыі і адначасова спрасціла працу прапагандыстам, бо цяпер расійскае войска ў іх вачах нібы абараняе нованавернутых «расіян» на расійскай тэрыторыі. А значыць, як заяўляе, напрыклад, расійскі прапагандыст і гісторык Сяргей Караганаў, вайна ва Украіне для Расіі стала новай Айчыннай вайной.
Чаму Херсон не стаў новым Сталінградам
Гэтая ідэя магла спрацаваць. У 1939−1940 гадах СССР захапіў шырокія тэрыторыі на сваёй заходняй мяжы. Для легітымізацыі захопаў шырока выкарыстоўвалася імітацыя народнага волевыяўлення, падобная да той, з дапамогай якой афармлялася анексія ўкраінскіх рэгіёнаў у 2014 і 2022 гадах. Напрыклад, захоп Латвіі, Літвы і Эстоніі быў «узаконены» з дапамогай сфальсіфікаваных парламенцкіх выбараў. А заходнія Беларусь і Украіна фармальна далучаліся да СССР з дапамогай сфальсіфікаваных выбараў у «народныя сходы Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны», якія праходзілі пад кантролем НКУС. Вынікі галасаванняў таго часу вельмі нагадвалі апублікаваныя расіянамі ў верасні гэтага года. Напрыклад, прасавецкі Саюз працоўнага народа Літвы атрымаў 99% галасоў выбаршчыкаў і заняў усе месцы ў Сейме — які пасля гэтага аднагалосна прагаласаваў за «далучэнне да СССР».
Калі войскі Германіі і яе саюзнікаў у чэрвені 1941 года ўварваліся на тэрыторыю СССР, амаль усюды яны перасякалі мяжу з тэрыторыямі, уключанымі ў склад Савецкага Саюза зусім нядаўна — за год-паўтара да ўварвання. Акупацыя і анексія гэтых земляў Крамлём былі, мякка кажучы, вельмі спрэчнымі з пункту гледжання як міжнароднага права, так і вельмі многіх іх жыхароў.
Але ва ўмовах татальнага кантролю дзяржавы над сродкамі масавай інфармацыі ў большасці грамадзян СССР не ўзнікла сумневу ў тым, што ў Брэсце, Кішынёве, Львове ці Ліепаі Чырвоная армія абараняе ад агрэсара сваю, савецкую, зямлю. Ужо 22 чэрвеня, да абвяшчэння мабілізацыі, ля ваенкаматаў выстраіліся чэргі савецкіх грамадзян. Толькі ў Ленінградзе пасля пачатку вайны ў ваенныя камісарыяты прыйшло каля 100 тысяч чалавек. Ды і распачатая 23 чэрвеня 1941 года ў краіне афіцыйная мабілізацыя кардынальна адрознівалася ад той, якую ў верасні 2022 года пачало кіраўніцтва РФ. Толькі за першы тыдзень, да 1 ліпеня 1941 года, былі прызваныя больш чым 5,35 мільёна чалавек — пры тым, што колькасць РККА на пачатак вайны складала каля 5,4 мільёна. І гэта нягледзячы на тое, што ў перадваенныя месяцы ў СССР адбывалася прыхаваная мабілізацыя, якая да 22 чэрвеня паставіла пад ружжо 802 тысячы чалавек. З пачатку вайны да кастрычніка 1941 года былі мабілізаваныя больш чым 14 мільёнаў чалавек. Большая частка з іх была добраахвотнікамі — такіх мабілізаваных ваенкаматы стараліся адпраўляць у часткі, служба ў якіх была звязаная з асаблівай рызыкай (дэсантнікі, лыжнікі, лётчыкі, знішчальнікі танкаў).
Усё гэта ашаламляльна адрозніваецца ад карціны, якую мы назіраем з сучаснай расійскай частковай мабілізацыяй. Набор (паводле афіцыйных звестак) усяго 300 тысяч мабілізаваных, імаверна, прывёў да ўцёкаў з краіны прыкметна большай колькасці ваеннаабавязаных мужчын. Рэальныя маштабы гэтага сыходу невядомыя, але, паводле некаторых ацэнак, сягаюць 700 тысяч чалавек (гэтыя ж лічбы пацвярджаюцца афіцыйнымі ўладамі некаторых краін — суседак РФ). У сувязі з гэтым Крэмль, заяўляючы афіцыйна пра намер прызваць 300 тысяч чалавек, забараніў выезд з краіны больш чым мільёну расіян. Спрабуючы набраць адносна невялікую колькасць мабілізаваных, улады абяцаюць ім прыстойныя грашовыя выплаты, пра якія мабілізаваныя ў 40-я гады мінулага стагоддзя нават не марылі. Пры гэтым «мобікі» часта бунтуюць у выпадку адсутнасці выплат і з іншых прычын.
Тое, што спробы заткнуць дзіркі на фронце з дапамогай афіцыйна абвешчанай мабілізацыі аказаліся няўдалымі, лепш за ўсё ілюструе сітуацыя з паралельнай мабілізацыяй, якую ў расійскіх месцах пазбаўлення волі праводзіць ПВК Вагнера. У вялікай краіне, насельніцтва якой верыць у справядлівасць вайны і мужчыны якой ахвотна ідуць на фронт абараняць радзіму, не будуць прапаноўваць фармаваць «пеўневыя дывізіі» з касты зняволеных «з нізкім сацыяльным статусам».
Калі б пераважная большасць расіян некрытычна ўспрымала тэзісы пракрамлёўскай прапаганды і сапраўды верыла ў тое, што расійскае войска абараняе ў Херсоне расіян, мабілізацыя выглядала б зусім інакш.
Айчынная вайна як ідэалагічная зброя
Расійская канцэпцыя «Айчыннай вайны» абавязаная сваім з’яўленнем Напалеону, а дакладней — яго рускай кампаніі 1812 года. У вачах тагачаснага насельніцтва Расіі гэтая вайна была вельмі незвычайнай. Упершыню з XVII стагоддзя канфлікт з удзелам гэтай краіны ішоў не за мяжой, а на тэрыторыі Расійскай імперыі, што стала сапраўдным узрушэннем для сучаснікаў. Вайна 1812 года стала першай з трох «айчынных», але пры гэтым не ў поўнай меры адпавядала гэтаму пафаснаму тэрміну. Нават партызанскія атрады, створаныя падчас яе, былі, як правіла, часткай вайсковых падраздзяленняў, адпраўленых у тыл ворага, а не вынікам стыхійнага паўстання народа, накіраванага супраць іншаземных заваёўнікаў.
Тым не менш менавіта з вайны 1812 года бярэ пачатак расійская традыцыя называць «айчыннымі войнамі» асаблівыя, справядлівыя на думку насельніцтва краіны, канфлікты — то-бок войны, што ідуць супраць захопнікаў на сваёй тэрыторыі. Падчас Айчыннай вайны жыхары Расіі мусяць забыць пра нейкія міжусобныя звады. Як вынікае з назвы, на барацьбу з ворагам, якія пагражаюць самому існаванню Айчыны, падымаецца ўвесь народ, уключаючы дзяцей, жанчын, старых, палітычных дысідэнтаў і прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў.
Гэтая ідэя аказалася ўдалай і яшчэ двойчы выкарыстоўвалася ўладамі Расіі і СССР у прапагандысцкіх мэтах. Пры гэтым выявілася, што адно называнне вайны «Айчыннай» не вырашае ўсіх праблем.
У 1914−1918 гадах Другой Айчыннай вайной (а часам і Вялікай Айчыннай) расійская прапаганда называла Першую сусветную. На пачатковым этапе выкарыстанне гэтай «сакрэтнага зброі» выглядала паспяховым. Падобна да таго, што падданыя імперыі сапраўды лічылі Айчыннай вайну, якую такой абвясцілі ўлады. Ва ўсіх слаях расійскага грамадства быў адзначаны патрыятычны ўздым, які закрануў нават жанчын. Пад лозунгам вядзення Айчыннай вайны імперыя змагла мабілізаваць 15 мільёнаў чалавек. Нягледзячы на гэта, сама вайна скончылася для Расійскай імперыі дзвюма рэвалюцыямі, сепаратным Брэсцкім мірам, страшнай Грамадзянскай вайной і распадам. Гэты вопыт выкарыстання тэрміна «Айчынная вайна» ў прапагандысцкіх мэтах аказаўся настолькі няўдалым, што яго звычайна не згадваюць без асаблівай патрэбы: у савецкай і сучаснай расійскай гістарыяграфіі Першую сусветную вайну «Айчыннай» называць не прынята.
Нягледзячы на такі досвед, пасля нападу ў 1941 годзе нацысцкай Германіі на СССР савецкія ўлады зноў назвалі вайну «Айчыннай», прычым зрабілі гэта ў першы ж дзень, 22 чэрвеня. «Вялікай Айчыннай» вайна стала крыху пазней, на другі ці трэці дзень. Як ужо згадвалася вышэй, насельніцтвам СССР (прынамсі, вельмі вялікі яго часткай) яна сапраўды ўспрымалася такой — што дазволіла мабілізаваць на фронт падчас яе 34,5 млн чалавек. Трэцяя Айчынная вайна аказалася вельмі страшнай і цяжкай, але скончылася перамогай СССР і яго саюзнікаў.
Прыклад жа Першай сусветнай сведчыць, што прысваенне вайне статусу «Айчыннай», нават калі прымаецца большасцю насельніцтва, зусім не гарантуе перамогі. Тым не менш міф пра тое, што Расія, даведзеная праціўнікам да стадыі «Айчыннай вайны», становіцца непераможнай, клапатліва культывуецца і ахоўваецца. Менавіта таму прайграная Другая Айчынная вайна 1914−1918 гадоў «Айчыннай» цяпер нібыта і не лічыцца.
Славутыя «чырвоныя лініі» — дзе яны?
Важна, што «рэжым Айчыннай вайны», пасля ўключэння якога ў расійскія ваенкаматы нарэшце выбудуюцца чэргі добраахвотнікаў, расійскае войска нанясе ўдары па «цэнтрах прыняцця рашэнняў» (што б гэта ні значыла), а непаўналетнія дзеці зоймуць ля станкоў месца бацькаў, якія пайшлі на фронт, у трактоўцы расійскай прапаганды не ўключаецца сам па сабе, а павінен актывізавацца пасля нейкай падзеі — «чырвонай лініі», якую ні ўкраінцам, ні каму б там ні было яшчэ лепш не пераступаць. А вось што гэта за лінія — з гэтым яснасці няма.
Рэгулярнае пазначэнне Крамлём «чырвоных ліній», ператварылася ў паўтаральны працэс, падобны да знакамітых «апошніх кітайскіх папярэджанняў» (у сярэдзіне мінулага стагоддзя паміж КНР і ЗША абвастрыўся канфлікт з нагоды Тайваня, падчас якога Пекін шмат разоў пасылаў Вашынгтону пагрозлівыя папярэджанні, але перайсці да рэальных дзеянняў не наважваўся). Пачатак гэтаму на цяперашнім гістарычным этапе паклаў прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін, які яшчэ перад расійскім уварваннем, у красавіку 2021 года, заявіў наступнае: «Але спадзяюся, што нікому не прыйдзе ў галаву перайсці ў дачыненні да Расіі так званую чырвоную рысу, а дзе яна будзе праходзіць, гэта мы будзем вызначаць у кожным канкрэтным выпадку самі».
Ужо падчас вайны ініцыятыва Пуціна была падхопленая і ўдакладненая чыноўнікамі і прапагандыстамі. Былы прэзідэнт Расіі, а цяпер намеснік старшыні Савета Бяспекі Дзмітрый Мядзведзеў 17 ліпеня абяцаў зладзіць «крывавым клоўнам» «вельмі хуткі і цяжкі» Судны дзень у адказ на «напад на Крым і гэтак далей». Правядзенне «чырвонай лініі» па Крыме больш-менш зразумела, бо гэты паўвостраў на той момант быў адзінай акупаванай тэрыторыяй, якую Расія лічыла сваёй. Пасля заявы Мядзведзева ўдарам падвяргаліся і аб’екты на тэрыторыі Крыма, і Крымскі мост, але нейкага пераходу расійскай вайны супраць Украіны ў новы якасны стан так і не адбылося.
9 кастрычніка яснасць у пытанне «чырвоных ліній» вырашыла ўнесці расійскае Міністэрства замежных справаў. Дырэктар другога дэпартамента СНД расійскага МЗС Аляксей Палішчук заявіў, што пад імі маюцца на ўвазе «пастаўкі Кіеву дальнабойных або больш магутных сродкаў паражэння». Але яго трактоўка аказалася вельмі расплывістай: вызначэнне далёкасці і магутнасці сродкаў паражэння, дастатковых для іх аднясення ў разрад «чырвоных ліній», падобна, прадбачліва пакінута наступным тлумачальнікам.
Пачаўшы поўнамаштабную вайну, Расія адразу выклала на стол галоўны козыр, якім застрашвала Украіну з вясны мінулага года. Складана напалохаць пачаткам «вайны ўсур'ёз» краіну, якая падвяргаецца масіраваным ракетна-бомбавым ударам і пры гэтым ужо адкінула войскі праціўніка ад сваёй сталіцы і іншых буйных гарадоў, якая вызваліла Херсон і буйныя ўчасткі тэрыторыі ў іншых рэгіёнах.
Спіс агучаных расійскімі чыноўнікамі, палітыкамі і прапагандыстамі «чырвоных ліній», перасячэнне якіх мусіла прывесці ў дзеянне нейкія таямнічыя сацыяльныя працэсы, растармашыць «глыбінны народ» і ператварыць войска Расіі ў непераможнае, расце і памнажаецца. Гэта і абстрэлы тэрыторый Расіі ўнутры яе міжнародна прызнаных межаў (напрыклад, Бранскай, Белгародскай або Курскай абласцей), і абмен у якасці ваеннапалонных байцоў украінскага палка «Азоў», што абараняў Марыупаль, і пастаўка рэактыўных сістэм залпавага агню HIMARS і дальнабойных боепрыпасаў да іх. Лініі перасякаюцца адна з адной са стабільным вынікам — ні Суднага дня, ні ператварэння вайны ў Айчынную з боку Расіі не адбываецца.
Айчынная вайна ў тым выглядзе, у якім яе апісваюць савецкія і расійскія гісторыкі — гэта значыць, як татальная, што адначасова карыстаецца ўсенароднай падтрымкай, — тэарэтычна, вядома, магчымая. Але галоўны фактар для гэтага — не прыдуманыя кімсьці чырвоныя лініі, не нейкія падзеі-трыгеры і тым больш не аднамомантнае жаданне прапагандыстаў. Асноўны кампанент сапраўднай Айчыннай вайны — гэта разуменне людзьмі яе справядлівасці. Мяркуючы па ўсім, унутры Расіі так і не набралася крытычнай колькасці жыхароў, здольных лічыць справядлівай захопніцкую вайну супраць іншай дзяржавы.
А вось ва Украіне такой праблемы няма. Пагражаючы ўкраінцам Айчыннай вайной, расійскія прапагандысты, падобна, нават не заўважылі, што ўжо ўдзельнічаюць у ёй. Толькі на іншым баку.
Чытайце таксама
